Để nâng cao nhận thức về vai trò, tác dụng của trật tự các bộ phận câu trong việc thể hiện ý nghĩa và liên kết ý trong văn bản chúng ta cần biết cách lựa chọn trật tự các bộ phận trong câu..
A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM
Trật tự trong câu đơn
1. Đọc đoạn trích sau, chú ý trật tự các bộ phận câu được in đậm và trả lời câu hỏi.
Hắn móc đủ mọi túi, để tìm một cái gì, hắn giơ ra: đó là một con dao nhỏ, nhưng rất sắc. Hắn nghiến răng nói tiếp:
- Vâng, bẩm cụ không được thì con phải đâm chết dăm ba thằng, rồi cụ bắt con giải huyện.
(Nam Cao, Chí Phèo)
a) có thể sắp xếp phần in đậm thành "rất sắc, nhưng nhỏ" mà câu vẫn phù hợp với mạch ý trong đoạn văn không?
Nếu ta thay đổi trật tự phần in đậm ở trên thành: đó là một con dao rất sắc, nhưng nhỏ thì nội dung ý nghĩa và cấu tạo ngữ pháp của câu không sai. Nhưng đặt vào đoạn văn đã cho thì không phù hợp với mục đích của hành động, không nhấn mạnh được ý rất sắc là ý liên quan đến việc đâm chết dăm ba thằng ở câu tiếp theo.
b) việc sắp xếp nhỏ nhưng rất sắc có tác dụng như thế nào đối với sự thể hiện ý nghĩa của câu và sự liên kết trong đoạn văn?
Tác dụng của việc sắp xếp theo trật tự nhỏ, nhưng rất sắc:
- Nhấn mạnh được ý rất sắc là ý quan trọng vì dao có sắc thì mới đâm chết người được.
- Thể hiện được sự liên kết ý trong đoạn: dao rất sắc --> đâm chết dăm ba thằng.
c) so sánh với trật tự của các từ ngữ đó trong trường hợp sau: Hắn có một con dao rất sắc, nhưng nhỏ. Dao ấy thì làm sao chặt được cành cây to này?
Trường hợp câu văn này có sự đảo ngược trật tự các bộ phận thành rất ro nhưng nhỏ là để nhấn mạnh cái ý nhỏ có sự liên kết với câu sau: dao nhỏ thì không chặt được cành cây to.
2. Một học sinh còn lưỡng lự trong việc lựa chọn giữa hai cách viết. Hãy giúp học sinh đó lựa chọn cách viết phù hợp và giải thích lý do?
- Bạn em nhỏ người nhưng rất thông minh. Thầy giáo đã chọn bạn ấy vào đội tuyền học sinh giỏi.
- Bạn em rất thông minh nhưng nhỏ người. Thầy giáo đã chọn bạn ấy vào đội tuyển học sinh giỏi.
Chọn cách viết tối ưu là cách viết thứ nhất: nhấn mạnh rất thông minh liên kết với ý của câu tiếp theo đưa bạn ấy vào đội tuyển học sinh giỏi. Cách viết thứ hai lại nhấn mạnh vào ý nhỏ người, không ăn khớp với ý đội tuyển học sinh giỏi ở câu sau.
3. Trong mỗi đoạn trích sau đều có những câu văn có bộ phận biểu hiện thời gian (phần in đậm), nhưng bộ phận đó lại đặt ở những vị trí khác nhau trong câu. Hãy phân tích tác dụng của mỗi cách sắp xếp.
a) Một đêm khuya, Mị nghe tiếng gõ vách [...]. Mị vừa bước ra, lập tức có mấy người choàng đến, nhét áo vào miệng Mị rồi bịt mắt, cõng Mị đi.
Sáng hôm sau, Mị mới biết mình đang ngồi trong nhà thống lí Pá Tra,...
Một đêm khuya: được đặt ở đầu câu vì nó đảm nhận chức năng nêu hoàn cảnh thời gian cho các sự kiện xảy ra sau đó (Mị bị bắt rồi đưa đi). Còn trong câu tiếp theo phần trạng ngữ (sáng hôm sau) vừa có tác dụng như câu trước, lại vừa có tác dụng liên kết câu.
b) Nhưng mà có biết đứa nào đẻ ra Chí Phèo? Có mà trời biết ! Hắn không biết, cả làng Vũ Đại cũng không ai biết...
Một anh đi thả ống lươn, một buổi sáng tinh sương, đã thấy hắn trần truồng xanh ngắt trong một váy đụp [...]
Trạng ngữ chỉ thời gian (một buổi sáng tinh sương) lại đặt ở giữa câu, đằng sau hành động của một chủ thể (một anh đi thả ống lươn). Chủ thể hành động được nêu trước, phần biểu thị thời gian đặt ở giữa bởi sự liên kết ý các câu trước đó đều tập trung vào việc coi ai là người đẻ ra Chí Phèo.
c) Nhưng rồi mới tra hỏi ra mới rõ cô ấy không phải con gái thống lí Pá Tra: cô ấy là vợ A Sử, con trai ông thống lí Pá Tra
Cô Mị về làm dâu nhà bá tra đã mấy năm.
Đã mấy năm: Về ngữ pháp đó không phải là thành phần chính của câu nhưng nó biểu hiện phần tin mới, trọng tâm thông báo. Điều quan trọng ở câu này là thời gian Mị về làm dâu nên nó đặt ở cuối câu (vị trí dành cho những tin quan trọng).
Trật tự trong câu ghép
1. Trong những câu ghép ở đoạn trích sau, vì sao đê in đậm lai đặt ở vị trí sau so với vế còn lại? Khi đặt vế đó ở vị trí trước thì nội dung của câu và mạch ý của câu có gì thay đổi không?
a) Chí Phèo đoán chắc rằng một người đàn bà hỏi một người đàn bà khác đi bán vải ở Nam Định về. Hắn lại nao nao buồn, là vì mẫu chuyện ấy nhắc cho hắn một cái gì đó rất xa xôi. Hình như có một thời hắn đã ao ước có một gia đình nho nhỏ. Chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải.
Vế chỉ nguyên nhân của câu ghép (vế in đậm) cần đặt sau vế chính (Hắn lại nao nao buồn). Vế in đậm cũng cần gắn với câu sau, vì câu sau chính là câu cụ thể hóa cho một cái gì đó rất xa xôi. Nghĩa là vế chính đặt trước để liên kết dễ dàng với những câu đi trước, còn vế phụ đặt sau để liên kết dễ dàng hơn với những câu sau đó.
b) Thưa cụ, việc đó là việc riêng của chị cháu, Tùy chị cháu cư xử. Cháu không có quyền lạm bàn tới, tuy đối với chị cháu cũng như đối với quan huyện cháu vẫn là người chịu ơn.
Trong câu ghép, vế chỉ nhượng bộ (tuy đối với chị cháu cũng như đối với quan huyện) được đặt sau để nhấn mạnh ý cũng như bổ sung một thông tin cần thiết.
2. Lựa chọn câu văn thích hợp nhất để dùng vào vị trí bỏ trống ở đầu đoạn văn sau đây:
[..] Trong các thời kỳ khác nhau trước đây, các nhà chính trị, các nhà lỗi lạc,... đã phát triển nó và hoàn toàn nắm vững nó. Ví dụ: Na - pô - lê -ông đọc tốc độ 2000 từ/ phút, Ban- dắc đọc tốc độ 4000 từ/phút, Mác- xim Go - rơ- ki đọc mỗi trang sách chỉ mất vài giây.
Chọn câu C sách giáo khoa
Trong những năm gần đây, các phương pháp đọc nhanh đã được phổ biến khá rộng , nhưng nó không phải điều mới lạ.